Thomas a Kempis – interview met Evelyne Verheggen

Het belang van ‘beelden’ in de Moderne Devotie

Dit jaar belichten we de ‘Navolging van Christus’ door Thomas a Kempis, zowel in het magazine Rondom de Kerk als op deze website, met diverse interviews over de betekenis van zijn werk. Een belangrijk werk: het is met 5.000 keer na de Bijbel het meest herdrukte boek ter wereld is en inspireert al eeuwen mensen binnen en buiten de Katholieke kerk. Er gaan zelfs stemmen op om de Moderne Devotie, waarvan dit boek een exponent is, voor te dragen als Werelderfgoed op de Unescolijst. We praten met dr. Evelyne Verheggen, kunsthistorica en erfgoedspecialiste, over de invloed van boek en stroming op de volksdevotie en bijbehorende beeldcultuur.

E Verheggen

Gaat ‘kijken’ het winnen van ‘lezen’? Het is koffiedik ‘kijken’, maar een feit is dat de beeldcultuur de laatste jaren steeds belangrijker wordt. Ook de analyse van historisch beeldmateriaal raakt de laatste jaren in een stroomversnelling. Zo laat het beeldmateriaal dat kunsthistorica en erfgoedspecialiste Evelyne Verheggen bestudeert een verhaal zien over de invloed van de ‘Navolging van Christus’ en de Moderne Devotie dat soms heel anders is dan je zou verwachten op grond van de bestaande geschiedschrijving. Het toont met recht een blik in de ziel van de gelovigen.

Beelden als hulpmiddelen bij meditatie

Hoe? Verheggen:  “Beelden zijn de klassieke hulpmiddelen om tot meditatie te komen. Dat begrip ‘beeld’ moet je heel breed opvatten. Het gaat niet om afbeeldingen alleen, maar om de hele ruimte én inrichting van bijvoorbeeld een kerkgebouw, inclusief de liturgische voorwerpen en de architectuur. In de kerk hangen in de 17^e eeuw wisselende reeksen religieuze schilderijen, afhankelijk van de kerkelijke feesten. Ook de paramenten (kerkelijke kleding), en het zilver zijn voorzien van religieuze afbeeldingen.” En het doel van die meditatie? “Een ultieme versmelting met Jezus Christus. Dat gebeurt in de Middeleeuwen en de Vroegmoderne tijd niet alleen geestelijk maar ook heel lichamelijk, veel meer dan wij ons nu kunnen voorstellen. Mensen bidden  met alle zintuigen en ledematen. We kunnen het vergelijken met het nu zeer populaire mindfullness. Neem bijvoorbeeld de devotie tot de wonden van Christus. Door Zijn zijdewond kan men als het ware binnentreden in Zijn hart.”

Moderne Devotie: grote invloed op privédevotie

En dat lichamelijke zet zich voort tot in de 19^e eeuw. ”Thomas a Kempis en de andere Devoten hebben zowel voor die beeldcultuur als voor die meditatie grote verdiensten. Daarnaast wordt de prentcultuur door de talloze andere boeken die verschijnen rond de Moderne Devotie heel erg verrijkt: mensen zien niet alleen meer beelden in de kerken, ze kunnen nu ook thuis kijken naar prenten ter ondersteuning van hun meditatie. Je kunt zeggen dat de Moderne Devotie een enorme invloed heeft op de privédevotie van de gewone gelovige.”

Voor Verheggen spelen het doorwerken van de Moderne Devotie en de bijbehorende beeldcultuur in ons land een essentiële rol in het leven van de katholieke gelovigen tijdens de Republiek der Vereenigde Nederlanden (1588-1795). De bisdommenstructuur valt weg en de overheid maakt het de katholieken erg moeilijk hun geloof te belijden. Verheggen: “Maar nog steeds is 40% van de bevolking katholiek: zij zijn nog steeds de belangrijkste godsdienstige stroming in de Gouden Eeuw, zij het dat ze hun geloof in het verborgene moeten praktiseren. Het boek van Thomas wordt veel gelezen, en je ziet het aantal devotieprenten sterk toenemen. Dat niet alleen: door het Concilie van Trente (1545-1563), dat de katholieke reformatie inluidt, veranderen ze ook. Er komt steeds meer aandacht voor deugden als nederigheid en naastenliefde. Je merkt ook dat sommige heiligen, bijvoorbeeld Christoffel, daardoor op de achtergrond raken. Maar een heilige als Franciscus treedt ineens weer heel sterk op de voorgrond.”

‘Klopjes’ van onschatbare waarde

Ook de leken, en onder hen vooral de vrouwen, zijn sterk in opkomst. Nederland, het is bekend, wordt een missiegebied met een door Rome aangestelde ‘apostolisch vicaris’, seculiere priesters en een aantal actief missionerende orden als de jezuïeten, karmelieten, augustijnen, dominicanen en franciscanen. Maar die kunnen niet zonder de geestelijke maagden, in de volksmond klopjes of kwezels genoemd, een grote groep van anonieme vrouwen die het katholicisme als het ware door deze tijd heen ‘slepen’. Verheggen: “ We weten heel weinig van ze. Dat komt mede door henzelf. IJdelheid  is een  zonde, dus  ze laten zich zelden of nooit portretteren. Behalve  na hun dood, want dan kunnen ze niet meer ijdel zijn en kunnen ze worden herinnerd om hun deugdzaamheid. Klopjes zijn vaak heel krachtige persoonlijkheden die niet over zich laten lopen, en hun inzet is onschatbaar, maar daar is helaas nog veel te weinig over geschreven. Ze ondersteunen de geestelijken praktisch, in onderwijs, caritas en organisatie. Daarnaast leiden ze een leven van bidden, het maken en borduren van (religieuze) voorwerpen, ook voor hen geldt ‘ora et labora’, en, om in hun eigen levensonderhoud te voorzien, de verkoop daarvan. Klopjes zijn dan ook erg belangrijk in de verspreiding van de talloze, soms schitterende, devotieprenten die we in die tijd zien verschijnen met Antwerpen als belangrijkste productiecentrum.

Franciscus wordt belangrijk in de 17^e eeuw

Mede door de inzet van de klopjes en de doorwerking van de ideeën van de Moderne Devotie overleeft het katholisme zo de Republiek. Wat wel wegvalt tijdens de Republiek is de structuur van de Moderne Devotie: Dus gaan de ideeën gebruik maken van een andere structuur. Het is dan ook niet toevallig dat Franciscus erg belangrijk wordt in het Nederland van de 17^e eeuw. Hij heeft door zijn stigmata al het charisma van de ‘Tweede Christus’, en in de beginjaren van de Moderne Devotie zie je al  hoe de Devoten vaak in naam lid zijn van de lekenorde of broederschap van de H. Franciscus.”

Volksdevotie is sterk

De Middeleeuwse  spiritualiteit duurt voort tot rond 1800, de devotieprentencultuur  blijft doorgaan tot rond 1950. En waar de klopjes zijn gebleven? “In de 19e eeuw kwamen er tal van kloosterorden op, waardoor ze ‘in het gareel’ moesten en moesten gehoorzamen. Maar ook daar zaten nog steeds pittige dames. Ook die heel lichamelijke devotie is niet zomaar verdwenen. Kijk maar eens hoe de bedevaartgangers in het Italiaanse San Giovanni Rotondo Padre Pio willen aanraken. Volksdevotie is sterk.”

Jury Smit

Evelyne Verheggen studeerde kunstgeschiedenis in Leiden en promoveerde in 2006 aan de Radbouduniversiteit in Nijmegen op het proefschrift ‘Beelden voor passie en hartstocht. Bid- en devotieprenten in de Noordelijke Nederlanden, 17de en 18de eeuw.’ Behalve over devotieprenten publiceerde zij over reliekverering en over de inrichting van kerken.  Zij werkte voor de bisdommen Rotterdam en Haarlem-Amsterdam, en voor het Museum Catharijneconvent in Utrecht. Momenteel geeft zij lezingen, colleges en advies op het gebied van religieus erfgoed, devotionalia en kerken. Voor een paar mooie andere voorbeelden van devotieprenten zie: www.evelyneverheggen.nl/devotie-in-beeld.php

Fotobijschrift: Op deze  devotieprent van rond 1700 is Franciscus afgebeeld op een ‘ladder van deugden’. Achtereenvolgens nederigheid, armoede, kuisheid, gehoorzaamheid en naastenliefde brengen hem tot Christus. Let erop hoe hij Diens zijdewond kust. Daarachter staat een ‘maagd’, die laat zien hoe klopjes zich Maria en haar smart heel concreet inbeeldden. Prent Museum Catharijneconvent